Аб тым, хто такія зёлачнікі, а таксама аб традыцыях травалячэння ў Беларусі пагаварылі з загадчыцай аддзела фалькларыстыкі і культуры славянскіх народаў Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук, доктарам філалагічных навук Таццянай Валодзінай.
Артыкул падрыхтаваны ў рамках гістарычнага цыкла «Беларусь. Лекары» пры падтрымцы кампаніі"Гедыён Рыхтэр«.
Таццяна Валодзіна, фота Хрысціны Лузай
Народная традыцыя Беларусі
Травалячэнне зараз — модны трэнд сёння, але сучасныя зёлкі кардынальна адрозніваюцца ад традыцыйных беларускіх. Галоўнае адрозненне — у самым падыходзе да такога лячэння і нават збору травы. Справа ў тым, што ў беларускай традыцыі рацыянальнае і тое, што мы сёння называем забабонамі (рус. суевериями) пераплялося настолькі моцна, што стала адзіным цэлым. Веды аб карысных уласцівасцях раслін спалучаліся са замовамі і абрадамі і нават ні ў каго не ўзнікала думкі «навошта». Так было заведзена, і гэта працавала.
— Цікавасць да траў і травалячэння цяпер расце, прычым не толькі ў Беларусі. Аднак большасць зёлачнікаў чэрпае веды з друкаванай прадукцыі і інтэрнэту — у любым газетным кіёску ляжаць дзясяткі спецыялізаваных выданняў. Назваць іх спецыялістамі, якія дзейнічаюць у беларускай традыцыі, можна толькі ўмоўна. Але ўсё яшчэ ёсць зёлачніцы — як правіла, гэта вясковыя бабулі — якія выкарыстоўваюць веды і ўменні, назапашаныя папярэднімі пакаленнямі. І гаворка ідзе не аб «сакрэтных рэцэптах». Гэта велізарны пласт ведаў аб тым, дзе, калі і як збіраць травы, якія словы пры гэтым трэба казаць (а казаць трэба абавязкова!), і якія ўмовы выконваць пры падрыхтоўцы лекаў, — распавядае Таццяна Валодзіна.
Усе гэтыя веды і ўменні перадаваліся з пакалення ў пакаленне — як правіла, у вуснай форме: аб карысных уласцівасцях раслін (і тым, як іх правільна збіраць і прымяняць), маці расказвалі дочкам, бабулі — унучкам.
— Гэта прыкладныя веды, звязаныя з жыццём чалавека, асяроддзем яго пасялення. Традыцыйнасць увязваецца не са старажытнасцю, а са спосабам перадачы этнічнага досведу ад аднаго пакалення іншаму ў выглядзе звычаяў, парадку і правіл паводзін, пазнаных праз практыку, паказ ці аповяд. Традыцыйныя веды ствараюцца кожны дзень і развіваюцца па меры таго як людзі, абшчыны рэагуюць на праблемы, якія ставіць перад імі асяроддзе пражывання, — падкрэслівае суразмоўніца.
Сушым травы на зіму. У вясковай хаце. Мазырскі раён
Вырыў карэньчык — пакладзі хлеба акрайчык
Як правіла, травалячэннем займаліся жанчыны (хоць былі і выключэнні). Больш таго, улічваючы акалічнасці (шмат стагоддзяў лекавыя расліны былі асноўным выратаваннем ад асобных хвароб), «базавымі» ведамі валодалі практычна ўсё — «аптэчка хуткай дапамогі» у выглядзе сушаных ягад, пучкоў травы і завязаных у вузельчык карэньчыкаў, якія дапамагаюць ад самых распаўсюджаных хвароб, была ў кожным доме. Збіралі іх самастойна.
— Практычна ў кожным доме былі сушаныя чарніцы — яны былі галоўнымі лекамі ад нястраўнасці або паноса (цяпер гаючыя ўласцівасці гэтай ягады пацверджаны афіцыйна). Але, пры гэтым, ягады для лячэння павінны былі быць сабраны толькі «на Яна»
Лекавая расліна ў руках у зёлачніцы (фота Таццяны Валодзінай)
Па словах Таццяны Валодзінай, збіранне зёлак нярэдка суправаджалася пэўнымі змовамі і рытуаламі.
— Кожную расліну збіраюць у дакладна вызначаны час, таксама існуюць абавязковыя словы, якія неабходна вымавіць, калі выходзіш на збор травы. Калі гаворка ідзе пра рэдкія, цяжкадаступныя расліны і, у першую чаргу, аб каранях, то на месца выкапанага карэньчыка трэба пакласці кавалачак хлеба. А сабраныя травы часта асвячалі ў царкве ці касцёле на пэўныя рэлігійныя святы — лічылася, што гэта удвая павышае іх дабратворны ўплыў на чалавека, — падкрэслівае субяседніца.
Траўніцтва ў Беларусі — гэта асаблівая традыцыя і культура, яно мае мала агульнага з шараговым паходам у аптэкарскі сад ці са здачай насельніцтвам лекавых раслін дзяржаве, як практыкавалася ў СССР.
— Дрэннага ў зборы і здачы лекавых раслін нічога няма — гэта ідзе на карысць людзям. Але ў традыцыйнай медыцыне траўніцтва вырастае з светапогляду чалавека і грамадства, а не з біяхімічных асаблівасцяў раслін, — тлумачыць Таццяна Валодзіна.
Трава «пералёт», якую рэкамендавалі насіць з сабой, каб усюды паспяхова «пералятаць». Фота Таццяны Валодзінай.
Ад «Гербарыкі» Сірэніуша да сучаснасці
Аб лекавых раслінах, якія выкарыстоўваліся ў сярэднія вякі, і спосабах іх ужывання можна даведацца з старадаўніх кніг-зёлак, якія дайшлі да нас. Ці пераймаючы вопыт і веды нашчадкаў зёлачнікаў, у сем’ях якіх захоўваліся і перадаваліся з пакалення ў пакаленне традыцыі лячэння зёлкамі.
«Зельнiкi» (так на нашых землях называліся кнігі-даведнікі аб лячэбных раслінах) мелі вялікую каштоўнасць і папулярнасць і былі часткай бібліятэкі ва ўсіх буйных магнатаў зямлі беларускай.
Адным з самых ранніх «зельнiкаў» (з ліку тых, што захаваліся да нашага часу), з’яўляецца работа прафесара Кракаўскай акадэміі Шымона Сірэньскага, таксама вядомага, як Сірэніуш) «Гербарыка або Траўнік», якая ўключала апісанні больш як 700 лекавых раслін. Выдадзена яна была ў 1613 годзе — праз два гады пасля смерці аўтара. Выданне стала вельмі папулярным. У Беларускай нацыянальнай бібліятэцы захоўваюцца 3 экзэмпляры гэтай кнігі.
Пісьменніца Эліза Ажэшка
Свой уклад у вывучэнне традыцыйнай медыцыны ўнеслі і вядомыя беларускія пісьменніцы.
У працы Элізы Ажэшкі «Ludzie i kwiaty nad Niemnem» («Людзі і кветкі над Нёманам») прыведзены назвы больш за 260 раслін. А Зоська Верас (Людвіка Сівіцкая) у 1924 годзе стварыла «Беларуска-польска-расійска-лацінскі батанічны слоўнік», у які ўвайшлі 302 расліны, якія мелі 424 назвы на беларускай мове, а ў
Трыпутнік — адна з самых папулярных раслін у беларускіх зёлачнікаў
Што і якой травой лячылі ў традыцыйнай беларускай медыцыне?
Усяго ў беларускай традыцыйнай народнай медыцыне прымяняецца больш за 600 раслін, сцвярджае Таццяна Валодзіна.
— У ліку самых папулярных — трыпутнік, святаяннік, падтыннік, часнык і дуб, — распавядае эксперт. Што ж да хвароб, то для лячэння розных відаў страўнікавых захворванняў выкарыстоўвалася звыш 220 відаў раслін! На другім месцы — паразы скуры (іх лячылі больш за 150 відамі раслін).
Сёння мы добра ведаем, што пры прастудзе дапамагае малінавы варэнне і ліпавы мёд — а нашы продкі (і сучаснікі, якія захавалі традыцыі) маглі лячыць прастудныя захворванні больш як сотняй розных раслін.
Унутры «Дома зёлачніка» ў вёсцы Стрэльна (Іванаўскага раёна). Тут сабрана больш за 120 узораў лекавых раслін
Дарэчы, цікавы факт: часта апісанні раслін у
Так, у 1542 годзе Геранім Спічыньскі (прыдворны лекар караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта-Аўгуста) у сваёй кнізе «Аб ziołach tutecznych і zamorskich...» пісаў, што расліна bylica (палын), павешаная над дзвярыма, адбірала сілу чараў і «д’ябла».
А вось як пра палын сказала жыхарка Лепельскага раёна (запіс зроблены Таццянай Валодзінай): «Палын — вельмі добрая вешч, і ад нечысці. І як жывот баліць, і каб ні мышэй ні было, ні чараўніца ў хату не лезла».
Хутчэй за ўсё, значная частка інфармацыі аб травах і іх карысных уласцівасцях, назапашаная нашымі продкамі, ужо беззваротна страчана. Але нямала і ацалела, дзякуючы і пісьмовым крыніцам, і носьбітам ведаў продкаў, але прымяняюцца гэтыя веды вельмі лакальна і нямногімі.
Аўтар: Сяргей Лабко
